شاید برای برخی این سوال مطرح شود که نقش کردها در پیشبرد تمدن اسلامی چه بوده است؟

به یاری خداوند، در این مقاله به چند نکته مهم و قابل تأمل می‌پردازیم.

-نژاد کرد

-وجه تسمیه کرد

-تاریخ کردها، قبل و بعد از اسلام 

-نقش کردها در زمینه‌های دینی، فرهنگی و نظامی

-مشاهیر و اندیشمندان کرد

کُرد، واژه‌ای است که به یک شاخه از قوم آریایی اطلاق می‌شود و بسیاری از مورخین و دانشمندان بر این باورند که ریشه‌ی کُردها به قوم «میدی» برمی‌گردد.

«میدی» قبیله‌ای بوده که در هزاره‌ی دوم قبل از میلاد از اروپا به دلیل خشک‌سالی و سرمای شدید آن منطقه، مجبور به مهاجرت به مناطق معتدل برای دسترسی به آب و مرتع شدند. بعد از مهاجرت به سرزمین کردستان کنونی با ساکنان آن دیار درگیر شده و آن منطقه را به تصرف خود در آوردند.

موقعیت جغرافیایی کردستان

سرزمین کردستان در آسیای غربی و همسایه‌ی رشته کوه‌های آناتول قرار گرفته است. این واژه به معنی سرزمین کردهاست.

در واقع کردستان کنونی به 4 قسمت تقسیم شده که هر کدام از این قسمت‌ها در یک کشور جداگانه با آداب و فرهنگ متفاوت قرار گرفته‌اند: 

1-شمال غربی ایران 

2-جنوب شرقی ترکیه

3-شمال شرقی سوریه

4-شمال عراق

کردها قبل از اسلام

کردها قبل از اسلام آیین زرتشتی داشتند و بر این باور بودند که زرتشت از جانب خداوند برای قوم «میدی» مبعوث شده است. 

بعدها زمانی که اسلام ظهور کرد و دعوت علنی اسلام سراسر منطقه را فراگرفت، کردها بدون هیچ‌گونه مقاومت و جنگ، با سعه‌ی صدر به دین مبین اسلام ایمان آوردند و اسلام را دین رسمی خود قرار دادند. در تاریخ 1400 ساله اسلام، سرزمین کردستان بخش جدا ناشدنیِ ‌قلمرو اسلامی بوده است. بدون تردید خداوند متعال این دین را برای گروه خاصی نفرستاده است. (و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین)

اندیشمند و متفکر اسلامی «استاد عماد الدین خلیل» می‌نویسد: «پیامبر گران‌قدر اسلام و صحابه بزرگوارش در همان اوایل دعوت اسلامی هم، آغوششان را برای کسانی که به این دین می‌گرویدند، گشوده بودند. کسانی همچون صهیب رومی، کابان کُردی، بلال حبشی و سلمان فارسی.»

کُردها تاریخ روشنشان را در گستره‌ی تمدن اسلامی یافتند و توانستند نقش به‌سزایی را برای پیشبرد این تمدن عظیم، ایفا کنند.

کابان کُردی کیست؟

بسیاری از ما اسم صحابی پیامبر خدا کابان کُردی(رض) (جابان الکُردی) را نشنیده‌ایم. آن شیر مرد کُرد وقتی ندای محمد -صلی الله علیه وسلم- را شنید که مردم را به عبادت خدای یکتا و دوری از شرک دعوت می‌کرد، شنید؛ ندای ایشان را لبیک گفته و بار خود را برای سفر به دیدار محمد المصطفی –صلی الله علیه وسلم- و ایمان آوردن به او بست و از سرزمین کردستان به مدینه منوره راهی گشت.

این افتخاری برای قوم کُرد است که خداوند سعادت داشتن سفیری نزد رسول خدا -صلی الله علیه وسلم- را نصیبشان کرده است.

استاد عمادالدین خلیل (اندیشمند اسلامی) می‌فرماید سفر «کابان کُردی» شبیه همان سفر سلمان فارسی است که برای پیدا کردن حقیقت تلاش می‌کرد و راه زیادی را پیمود تا به آن حقیقت برسد و قلبش آرام گردد.

این حوادث بیانگر این نکته‌اند که دین اسلام برای عرب یا گروه خاصی نازل نشده، بلکه برای تمام جهانیان است.

کابان(رض) پس از ایمان آوردن به کردستان بازگشته و هم‌وطنان خویش را به اسلام دعوت کرد و نقش به‌سزایی در مسلمان شدن کردها داشت. از جمله ثمرات دعوت این صحابی جلیل می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1-سفر برخی تجار کُرد به مدینه و هم پیمان شدن با پیامبر گرامی اسلام.

2-نقش به‌سزای کابان کُردی در گرویدن دیلم (یکی از رادمردان کردستان که رئیس درباریان کاخ کسری بود) به اسلام؛ که موجب شد در پیِ آن، از اطاعت کسری بیرون آمد و از حکومت ساسانیان جدا و به سپاه اسلام در جنگ قادسیه ملحق شود.

می‌توان گفت کُردها، تنها قومی بودند که بدون جنگ و بدون هرگونه اجبار و زور، به اسلام ایمان آوردند. آنان با سعه‌ی صدر و اشتیاق، به دین اسلام گرویدند؛ چرا که می‌دانستند اسلام آوردن، تنها راهی است که آن‌ها را از زیر ظلم و ستم امپراتوری‌های آن زمان، نجات خواهد داد.

در حقیقت کُردها، نقشِ درخشانی در پیشبرد تمدن اسلامی داشته‌اند که شایسته است از سوی مورخین اسلامی مورد بی‌مهری قرار نگیرد. 

در میان کُردها، اندیشمندان و فرمانده‌هان مهمی به چشم می‌خورند که در تاریخ تمدن اسلامی، نقش چشمگیری ایفا کرده‌اند و از آن جمله می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:

صلاح‌الدین ایوبی

کسی است که با شجاعت توانست در برابر صلیبی‌ها که قصد غارت و اشغال سرزمین شام به خصوص بیت‌المقدس را داشتند با درایت و حکمت، ایستادگی کند و مانع تسلط آنان بر دیار شام شود.

این فرمانده‌ی زبده توانست نقشه‌ی شوم استعمار آن زمان را نقش بر آب کند و نهایتاً خسارت زیادی بر آن‌ها وارد آرد و موجب شود که شکست خورده و عقب‌نشینی کنند.

لازم به ذکر است که حضور صلاح‌الدین ایوبی باعث شد، استعمار غرب بیش از 500 سال به تأخیر بیفتد.

می‌توان رادمردان و دانشمندان کُرد را در عرصه‌ی تمدن اسلامی به 3 دسته تقسیم کرد:

•دسته اول: فرمانده‌هان نظامی و حامیان سرزمین اسلام:

1-اسدالدین شیرکو عموی سلطان صلاح‌الدین ایوبی از بارزترین فرمانده‌هان نظامی در ارتش سلطان عمادالدین زنکی است که نقشه شوم صلیبی (با هدف استعمار و غارت کشور مصر) را نقش بر آب کَرد و سرزمین مصر را دوباره از زمره‌ی تصرفات حکومت اسلامی در آورد.

2-ابو مظفر سلطان صلاح‌الدین ایوبی (1293-1338) که زادگاهش از توابع روستای رودین واقع در آذربایجان غربی کنونی است که ساکنانش به کُردهای روادیه مشهور بودند.

•دسته دوم: علما و بزرگان و حامیان دين:

1-ابن‌صلاح شهرزوری: صلاح‌الدین ابن عبدالرحمن ابن عثمان ابن موسی الکُردی شهرزوری (577- 643 هـ.ق) بنیان‌گذار علوم حدیث است که از تألیفات ایشان می‌توان کتاب «علم حدیث» را نام برد. 

از آثار ابن صلاح:

-أدب المفتي والمستفتي

-فوائد الرحلة

-صيانة صحيح مسلم

-الامالي

-الفتاوى جمعه بعض أصحابه

-شرح الوسيط في فقه الشافعي

-صلة الناسك في صفة المناسك

2-ابن‌تیمیه : شیخ الاسلام تقی‌الدین احمد ابن عبدالحلیم معروف به ابن‌تیمیه الحرانی الکُردی الاصل در سال 661 هـ.ق دیده به جهان گشود. از جمله آثار ايشان:

-السياسة الشرعية لإصلاح الراعي والرعية

-العقيدة الواسطية

-الجواب الصحيح لمن بدل دين المسيح

3-أبوحنيفة أحمد بن داود بن وَنَنْد الدينَوَري اهل منطقه دینَوَر که واقع در کرمانشاه کنونی است.

برخی از آثار:

1- رسالة فی الطب 2- کتاب البلدان 3- البیان و غیره 

4-ابن الحاجب: عثمان بن عمر بن أبي بكر بن يونس الشيخ الإمام العالم العلاّمة جمال الدين أبو عمرو المعروف بابن الحاجب الكُردي المالكي النحوي الأصولي متولى 570 هـ.ق 

برخی از آثار:

-التصانيف في النحو وغيره

-شرح كتاب سيبويه في النحو

-الايضاح في شرح المفصل

5-ابن خَلَكان: هو أحمد بن محمد بن إبراهيم بن أبي‌بكر بن خلّكان بن باوَك بن عبد الله بن ساكل بن الحسين بن مالك بن جعفر بن يحيى بن خالد بن بَرْمَك ابن مستوفي. مؤلف كتاب «تاريخ اربيل» كه پسر عموی ابن خلکان است می‌گوید: ابن خلکان به خاندان البرامکه که در اربیل مشهور هستند نسبت داده می‌شود این قبیله از قبایل اصیل کُرد هستند.

از آثار ایشان را می‌توان به «وَفَيات الأعيـان وأنباء أبناء الزمـان» اشاره کرد.

6-امام بديع الزمان الجَزَري: بدیع‌الزمان ابوالعز بن اسماعیل بن رزاز جَزَری (وفات‌۶۰۲ق.) پدر علم رباتیک جهان. مهندس کُرد مسلمان از جزیره در جنوب شرقی ترکیه حومه دیاربکر بود.

بدیع‌الزمان جزری کتاب خود را به زبان عربی نوشته و آن را «الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعة الحیل» نام گذاشته. معنی واژه‌ به ‌واژه‌ی آن می‌شود: «دانستنی‌هایی در رابطه با مکانیزم‌های هوشمند» این کتاب در فارسی با عنوان «مبانی نظری و عملی مهندسی مکانیک در تمدن اسلامی» ترجمه شده‌است. جزری این کتاب را در سال ۶۰۲ هجری به فرمان قرا ارسلان، امیر سلسله آرتوقلو در دیاربکر آناتولی تالیف کرده‌است.

7-امام ابن اثیر که نام کامل ایشان: عزالدین علی بن محمد یا عزالدین ابوالحسن جزری است (۶۳۰–۵۵۵ هـ.ق) که در بین اهل فن هر گاه ابن الاثیر گفته شود مقصود همین علی بن محمد‌است. از بزرگ‌ترین و مشهورترین مورخان و محدثان اسلامی است. آثاری که از او بجا مانده عبارتند از:

-اسد الغابه فی معرفة الصحابه در احوال هفت هزار و پانصد تن از صحابه‌ی رسول ‌اکرم

-کتاب تاریخ اتابکان موصل

-کتاب تحفة العجائب و طرفة الغرائب

-کتاب جامع الکبیر فی علم البیان

-کتاب جامع الکبیر فی علم البیان

-الکامل فی التاریخ که وقایع مهم جهان را از اول آفرینش تا سال ۶۲۷ هـ.ق در آن نوشته ‌است و آن به تاریخ ابن اثیر معروف است.

-کتاب اللباب فی معرفة الانساب که آن‌را از کتاب انساب سمعانی تلخیص کرده‌است.

8-سعید نورسی: سعيد النورسي معروف به بديع الزمان نور الدين النورسي كردي از عشایر اسپارت (1877- 1960م.) یکی از بارزترین علمای اصلاح و تغییر در زمان خود بود.

•دسته سوم: ادبا و شاعران برجسته‌ی کُرد:

1-امير الشعراء احمد شوقي علي أحمد شوقي بك، (1868-1932م): که پدرش کُرد و مادرش یونانی است. می‌توان گفت او از بهترین شاعران عرب در عصر حاضر است.

برخی از آثار و تألیفات او می‌توان: الشوقيات؛ عنتره؛ ليلي مجنون وغيره را نام برد.

2-معروف الرصافي شاعرآزادی (1875-1945م.) معروف بن عبد الغني ملقب به (الرُّصافي) در سال (1875م.) در یکی از نواحی بغداد به دنیا آمد. 

اصل و نسب او: ادهم الجندی در کتابش (بزرگان ادب و فن) می‌گوید، رصافی به قبیله جباری یکی از قبایل بزرگ کردستان که در کرکوک سکونت دارند، نسبت داده می‌شود.

خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: (يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُم مِّن ذَكَرٍ وَأُنثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ)[حجرات:13] اى مردم ما شما را از مرد و زنى آفريديم و شما را ملت ملت و قبيله قبيله گردانيديم تا با يكديگر شناسايى متقابل حاصل كنيد در حقيقت ارجمندترين شما نزد خدا پرهيزگارترين شماست، بى‏ترديد خداوند داناى آگاه است.

و همچنین رسول خدا صلی الله علیه وسلم می‌فرماید: «إِنَّ رَبَّكُمْ وَاحِدٌ، وَأَبَاكُمْ وَاحِدٌ، وَنَبِيُّكُمْ وَاحِدٌ، لا فَضْلَ لِعَرَبِيٍّ عَلَى أَعْجَمِيٍّ، وَلا لِعَجَمِيٍّ عَلَى عَرَبِيٍّ، وَلا لأَحْمَرَ عَلَى أَسْوَدَ، وَلا لأَسْوَدَ عَلَى أَحْمَرَ، إِلا بِالتَّقْوَى» به راستی که خداوند شما یکی است و پدرتان یکی است و پیامبرتان یکی است، عرب، هیچ برتری و فضیلتی بر عجم ندارد و عجم هم هیچ برتری و فضیلتی بر عرب ندارد، همچنین نه سرخ‌پوست بر سیاه‌پوست و نه سیاه‌پوست بر سرخ‌پوست برتری دارد؛ مگر بر مبنای تقوا و پرهیزگاری.

با توجه به آیه‌ی مذکور و سخن ارزشمندِ رسول گرامی -صلی الله علیه وسلم-  مقصود از نگارش این مطلب صرفاً توجهی بود به نقشی که کُردها در فرهنگ و تمدن اسلامی داشته‌اند؛ و نه خدای ناکرده باور به برتری قومی و نژادی.

در پایان، ما هم همنوا با عمر بن خطاب می‌گوییم: «ما ملّتی هستیم که عزت و سرافرازی را به واسطه‌ی اسلام یافتیم؛ اگر عزت و مجد را از مسیری جز اسلام طلب کنیم، خداوند ذلّت و خواری را به ما می‌چشاند».

والسلام علیکم ورحمه الله وبرکاته 

منابع:

1-مشاهير الكورد في التاريخ الإسلامي، د.أحمد خليل

2-وفيات الأعيان وأنباء أبناء الزمان، ابن خلكان

3-مشاهير الكرد وكردستان، محمد أمين زكي

4-الجزيرة نت 

5-اسلام ويب- المكتبة الاسلامية 

6-الكاتب والباحث الاسلامي عمادالدين خليل 

7-الكاتب والباحث محمد واني